Περικλής Παυλίδης*

(Καταγραφή ομιλίας του Περικλή Παυλίδη σε διαδικτυακή εκδήλωση του ΠΤΔΕ ΑΠΘ και του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ με θέμα: Το πανεπιστήμιο και η κοινωνία μπροστά στην πανδημία. Παρασκευή 20 Νοεμβρίου 2020)

Στην ανακοίνωση πρόκειται να γίνει επιγραμματική αναφορά σε ορισμένες κρίσιμες πτυχές του φαινόμενου της πανδημίας, κυρίως υπό το πρίσμα των εξής ζητημάτων: πανδημία και φύση, πανδημία και εξουσία, πανδημία και επιστήμη, πανδημία και εργασία.

Η πανδημία έχει φυσικές και κοινωνικές διαστάσεις. Λόγω της κλίμακάς της θέτει κρίσιμα ιδεολογικά και πολιτικά ζητήματα που αφορούν τον τρόπο ύπαρξης της ανθρωπότητας.

Η επιδημία σαφώς δεν ήταν και δεν είναι κατασκευή. Δεν επρόκειτο για «επινόηση της πανδημίας» λόγω μιας εγγενούς τάσης της εξουσίας να «εξαπλώνει κλίμα πανικού» να δημιουργεί καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης.

Η αναγωγή τέτοιων φαινομένων σε επινόηση-κατασκευή, σε κάτι που εν πάση περιπτώσει προκύπτει κυρίως από ανθρώπινες ενέργειες, συχνά υποτιμά ή παραγνωρίζει τη σχέση μας με τη φύση,  την αλληλεπίδραση μας με ένα εξωτερικό προς της κοινωνία σύστημα, το οποίο θα μας δημιουργεί διαρκώς προκλήσεις.

Πανδημία και φύση

Γίνεται ενίοτε αναφορά στην εμφάνιση των μεταδοτικών ασθενειών ως συνέπεια της επέκτασής μας στον πλανήτη, της εξημέρωσης των ζωών, της  ανάπτυξης της κτηνοτροφίας. Είναι όμως απλουστευτικό να ενοχοποιείται η επέκταση των ανθρώπινων κοινωνιών στο φυσικό περιβάλλον, καθεαυτήν. Η επέκταση είναι συνώνυμο της εργασιακής-παραγωγικής σχέσης μας με τη φύση, χωρίς την οποία δεν θα υπήρχε η κοινωνία και ο πολιτισμός.

Στη μέχρι τώρα ιστορική μας διαδρομή η παραγωγική επέκταση στο περιβάλλον γινόταν σε σημαντικό βαθμό αυθόρμητα και ανεξέλικτα κάτω από την πίεση του αγώνα για επιβίωση.

Σήμερα το ζήτημα συνίσταται στο πώς επεκτεινόμαστε στο περιβάλλον. Το πρόβλημα βρίσκεται στο γεγονός  ότι αυτή η επέκταση συνεχίζει να έχει ανεξέλεγκτο, χαώδη και ανταγωνιστικό χαρακτήρα.

Σαφώς σήμερα έχουμε βαθύτερη γνώση των προβλημάτων και ορίων που υφίστανται στη σχέση μας με τη φύση. Ωστόσο θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι  κίνδυνοι που προκύπτουν από το περιβάλλον δεν πρόκειται να σταματήσουν. Δεν υπήρξε ούτε θα υπάρξει κάποια στιγμή ισορροπίας στη σχέση μας με τη φύση. Δεν μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε τη σχέση αυτή ως σχέση ισορροπίας. Βεβαίως, ιδιαίτερης τάξης ζήτημα είναι το πώς εντάσσεται η φύση στη σύγχρονη βιομηχανοποιημένη παραγωγική δραστηριότητα, η οποία υποτάσσεται στους νόμους  της ιδιωτικής κερδοφορίας. Και είναι πολλά τα προβλήματα και οι κίνδυνοι που προκύπτουν από τη σύγχρονη βιομηχανοποιημένη κτηνοτροφία,  με τις γνωστές περιπτώσεις μαζικών ασθενειών ζώων που καταλήγουν στη μαζική σφαγή τους κλπ.

Πανδημία και εξουσία

Όταν γίνεται αναφορά στις εξουσιαστικές-κατασταλτικές πρακτικές των κυβερνήσεων κατά τη διάρκεια της πανδημίας δεν θα πρέπει αυτές να παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα μιας αφηρημένης επιθυμίας της εξουσίας για καταστολή. Η ιδέα μιας αφηρημένης εξουσίας που απαγορεύει γιατί θέλει να απαγορεύει είναι ανορθολογική.

Οι εξουσίες των κεφαλαιοκρατικών χωρών προέβησαν σε μέτρα απαγόρευσης όχι διότι γενικά επιθυμούν να απαγορεύουν. Υπήρξαν χώρες και πολιτικές δυνάμεις με πιο φιλελεύθερη στάση απέναντι στην πανδημία. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε,  ότι ο  Τραμπ και οι οπαδοί του ήταν κατά του lockdown υποστηρίζοντας ότι δεν υφίσταται σοβαρή επιδημία.

Σαφώς τα μέτρα απαγόρευσης τα πυροδότησε ένας υπαρκτός κίνδυνος, ο οποίος λειτουργεί αποσταθεροποιητικά και για την κεφαλαιοκρατική οικονομία και τον νόμο συσσώρευσης κεφαλαίου.  Τα μέτρα ήταν προσαρμοσμένα στις ιδιαίτερες σε κάθε χώρα συνθήκες λειτουργίας της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, τα συμφέροντα της οποίας υπηρετούν οι κυβερνήσεις

Αξιολογώντας τη στάση των κυβερνήσεων  απέναντι στην πανδημία θα πρέπει να δούμε τις πολιτικές απαγόρευσης σε συνάρτηση με τα άλλα μέτρα που πήραν ή δεν πήραν, σε συνάρτηση με τη γενικότερη πολιτική αντιμετώπισης της   πανδημίας  που  εφάρμοσαν. Εμφανές βεβαίως είναι ότι η έμφαση στην πρακτική του lockdown είναι συνυφασμένη με την ανεπάρκεια των πολιτικών στήριξης του δημόσιου συστήματος υγείας καθώς και άλλων μέτρων αντιμετώπισης της νόσου.

Πανδημία και επιστήμη

Αναφορικά με το ζήτημα της σχέσης μεταξύ εξουσίας και πανδημίας θεωρώ επίσης ότι δεν θα πρέπει να γίνεται σύγχυση μεταξύ της συμπεριφοράς των κυβερνήσεων οι οποίες εκφράζουν  και διαχειρίζονται  συγκεκριμένα κοινωνικά-ταξικά συμφέροντα και του ρόλου κύρους συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων, εν προκειμένω των επιστημόνων, ο οποίος προκύπτει από την ειδημοσύνη τους.  Στο πλαίσιο ασαφών εννοιών όπως «βιοπολιτική» και «βιοεξουσία» ενίοτε οι επιλογές της κρατικής εξουσίας ταυτίζονται με τις θέσεις και προτάσεις των ειδικών της επιστήμης, οι οποίες στηρίζονται στο κύρος της εξειδίκευσης-της ειδημοσύνης.  

Σήμερα παρατηρούμε εξάπλωση του ανορθολογισμού, σε συνάρτηση με την αμφισβήτηση της επιστήμης. Σαφώς η πανδημία γεννά  φόβο ή τουλάχιστον αβεβαιότητα,  σε μεγάλα τμήματα της κοινωνίας. Σαφώς υπάρχουν εξουσίες που κάνουν χρήση του φόβου.

Ο φόβος κυρίως αποξενωμένων ανθρώπων, όταν δεν υφίστανται προϋποθέσεις (μορφωτικές, πολιτισμικές, πολιτικές) κατανόησης και αντιμετώπισής  του, ωθεί στον ανορθολογισμό.   Ο σύγχρονος ανορθολογισμός φέρει το στίγμα της αποξένωσης και του φόβου.

Ο σκεπτικισμός απέναντι στην επιστήμη, η αμφισβήτησή  της εν πολλοίς συνδέεται με την άνοδο της ακροδεξιάς-εθνικιστικών, φασιστικών, ρατσιστικών δυνάμεων, θεμελιωδώς συνδεδεμένων  με τον ανορθολογισμό.  Όμως η αμφισβήτηση της επιστήμης συνάπτεται και με την αυθόρμητη πρόσληψή της ως κάτι ξένο και εχθρικό, ως δύναμη της εξουσίας η οποία στρέφεται συνομωσιολογικά  εναντίον των ανθρώπων. Για ανθρώπους που δεν μπορούν να υπερβούν το επίπεδο της καθημερινής συνείδησης, που δεν μπορούν να σκεφτούν εννοιολογικά και συνεπώς να αντιληφθούν αιτιακές σχέσεις μεγάλης κλίμακας ο ανορθολογισμός της συνομωσιολογίας συνιστά ένα εύκολο-παραστατικό τρόπο ερμηνείας φαινομένων κρισίμων και απειλητικών για τη ζωή τους.

Η απαξίωση ωστόσο της επιστήμης ακυρώνει κάθε δυνατότητα κατανόησης της κατάστασης, των προβλημάτων που έχουμε μπροστά μας και αναζήτησης τρόπων αντιμετώπισής τους.

Οι επιστήμονες,  μπορεί να επηρεάζονται από την κρατική εξουσία και να την υπηρετούν. Αυτό όμως δεν μπορεί να αναιρέσει το γεγονός ότι όλος ο σύγχρονος πολιτισμός είναι θεμελιωμένος στην εξειδίκευση γνώσεων και συνεπώς στην εξάρτησή μας σε κάθε βήμα της ζωής μας από την ειδημοσύνη των επιστημόνων. Σε ό,τι αφορά την υγεία, από τους γιατρούς.  

Η ζωή των ανθρώπων σήμερα υφίσταται σε συνθήκες ανεπτυγμένου καταμερισμού εργασίας ο οποίος διευρύνεται διαρκώς. Αυτό αποτελεί θεμελιώδες γνώρισμα της εξέλιξης του πολιτισμού. Στον καταμερισμό εργασίας και την εξειδίκευση των γνώσεων βρίσκονται τα θεμέλια των σύγχρονων δυνατοτήτων της κοινωνίας μεταξύ άλλων να προστατεύει την ανθρώπινη ζωή. Το γεγονός ότι η επιστήμη χρησιμοποιείται για ιδιοτελείς σκοπούς ουδόλως σημαίνει ότι μπορεί να υπάρξει σύγχρονη ανθρωπότητα εκτός επιστήμης, ότι μπορούν να δοθούν απαντήσεις στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα εκτός επιστήμης.

Και θα πρέπει να τονιστεί ότι όταν η επιστήμη –οι επιστήμονες καταλήγουν να υπηρετούν ιδιοτελή συμφέροντα, να ομιλούν γλώσσα αρεστή στην εξουσία, τότε αυτό με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συνεπάγεται και προδοσία της επιστήμης, παραμόρφωση και παρακμή του επιστημονικού έργου. Το κομβικό ζήτημα της επιστήμης –το ζήτημα της αλήθειας είναι άρρηκτα συνυφασμένο με τις κοινωνικές-πολιτικές ηθικές προοπτικές που υπηρετεί το επιστημονικό έργο.

Πανδημία και εργασία

Η κατάσταση της πανδημίας επιφέρει αλλαγές που τείνουν να παγιωθούν (τηλεργασία, τηλε-εκπαίδευση, απομόνωση εργαζομένων) δεδομένου ότι υπηρετούν τον βασικό νόμο των σύγχρονων κοινωνιών-τον νόμο της συσσώρευσης κεφαλαίου, ο οποίος λειτουργεί στην κατεύθυνση της διαρκούς μείωσης της αξίας της εργατικής δύναμης και σαφώς της μεγαλύτερης χειραγώγησής της με στόχο την αύξηση της κερδοφορίας. 

Εδώ ανακύπτει το ζήτημα της  ταξικότητας της κρίσης που προκαλεί η πανδημία. Είναι σαφές ότι οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να μείνουν στα σπίτια τους, δεν έχουν τη δυνατότητα του    κοκούνινγκ (cocooning).  Πρέπει να παν να δουλέψουν. Πρέπει να βρεθούν στους χώρους εργασίας όπου όπως έχει διαπιστωθεί εξαπλώνεται η πανδημία. Και πηγαίνουν στους χώρους δουλειάς κυρίως με τις δημόσιες συγκοινωνίες όπου στριμώχνονται κατά χιλιάδες.

Οι εργαζόμενοι-οι φτωχοί είναι αυτοί που κατά κανόνα έχουν την πιο επιβαρυμένη υγεία, ζουν σε δυσμενή περιβάλλοντα, έχουν πιο συχνά τα υποκείμενα νοσήματα που κάνουν θανάσιμη την επιδημία,

ενώ έχουν μικρότερη πρόσβαση σε ακριβές ιατρικές υπηρεσίες., σε διαγνωστικά κέντρα, σε κλινικές.

Οι εργαζόμενοι-οι φτωχοί εξαρτώνται από το δημόσιο σύστημα υγείας και είναι αυτοί  που υφίστανται άμεσα τις συνέπειες όταν το σύστημα  αυτό καταρρέει.

Δεδομένων όλων αυτών μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι η  πανδημία αποκάλυψε την  (με εξαίρεση λίγων χωρών) ανεπάρκεια των δημόσιων υποδομών υγείας των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, την παταγώδη αποτυχία τους να αντιμετωπίσουν την πανδημία στο επίπεδο που τους επιτρέπει ο συσσωρευμένος πλούτος τους αλλά και οι επιστημονικές και τεχνολογικές τους δυνατότητες.

Θα έλεγα εν κατακλείδι ότι η πανδημία,  ως ιδιαιτέρως μαζικό-παγκόσμιο φαινόμενο, αποκαλύπτει την τεράστια κλίμακα της αλληλεξάρτησή μας,  τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Συνάμα δοκιμάζει τις δυνατότητες της παγκόσμιας ανθρωπότητας να αντιμετωπίζει καθολικές προκλήσεις, τη δυνατότητα των σύγχρονων κοινωνιών να δρουν συλλογικά, να κάνουν χρήση του κοινωνικού πλούτου, των σύγχρονων μέσων του πολιτισμού  για συλλογικούς σκοπούς.

Η πανδημία, οι κίνδυνοι που αυτή αντιπροσωπεύει και οι προκλήσεις που γεννά καταδεικνύουν όχι απλώς την αποτυχία των νεο-φιλελεύθερων πολιτικών, αλλά και την επικινδυνότητα ενός κοινωνικο-οικονομικού συστήματος που  στηρίζεται  στον ανταγωνισμό και αναπαράγει τον ανταγωνισμό, σε κλίμακες απειλητικές για την ανθρωπότητα, εν γένει.

Ενός συστήματος που δεδομένου του προσανατολισμού του στο ιδιωτικό κέρδος εγκλωβίζει τις κοινωνικές στοχεύσεις και δράσεις σε βραχυπρόθεσμες προοπτικές και συνεπώς αδυνατεί να υπηρετήσει την  μακρόπνοη σχεδίαση για την αντιμετώπιση προκλήσεων μεγάλης κλίμακας.

Η πανδημία θέτει εκ νέου και επιτακτικά το ζήτημα των θεμελιωδών ανθρώπινων αναγκών καθώς και του κοινωνικού συστήματος που μπορεί να τις ικανοποιήσει..

* Αναπληρωτής καθηγητής. Πρόεδρος στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Σχόλια

• Δεν υπάρχουν σχόλια για αυτό το άρθρο.

Δεν σας επιτρέπεται η υποβολή σχολίων. Παρακαλούμε συνδεθείτε.