Για τις γερμανικές πολεμικές επανορθώσεις

Για πολλούς αιώνες αυτό που σήμερα ονομάζουμε «δίκαιο του πολέμου» είχε εθιμικό χαρακτήρα. Από τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης ως τις μέρες σχεδόν, ίσχυε, για παράδειγμα, το «δικαίωμα των τριών ημερών». Στην περίπτωση δηλαδή που μια πόλη κυριευόταν με έφοδο, οι στρατιώτες που την κατέλαβαν είχαν το ελεύθερο να λεηλατήσουν, για τρεις ολόκληρες ημέρες, τις περιουσίες των πολιορκημένων κατά βούληση και να εξανδραποδίσουν -για δουλεία ή για λύτρα - όσους από τους κατοίκους της είχαν μια σχετική αξία. Μετά τις τρεις ημέρες ό, τι απέμενε, ανήκε στον ηγεμόνα. Το έδαφος, τα τείχη, τα κτίρια, τα όπλα.

Επρόκειτο για έναν από τους πλέον σταθερούς «κανόνες» του πολέμου που διατηρήθηκε για χιλιάδες χρόνια. Σε πρωτόλεια, αρχαϊκή μορφή το βλέπουμε να εφαρμόζεται από στρατούς θρησκόληπτων φανατικών – το απόλυτο δικαίωμα στην αρπαγή έχει κάθε ισραηλινός στρατιώτης στην Γάζα ή σε κάθε μέτωπο του εκεί πολέμου. Ίχνη του βλέπουμε ακόμα και σήμερα σε άλλους σύγχρονους πολέμους – όχι φυσικά με τον παλιό, παραδοσιακό τρόπο. Για να δώσω ένα παράδειγμα που σχετίζεται με το θέμα της σημερινής συζήτησης, ο γερμανικός στρατός, όταν καταλάμβανε μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα, είχε έναν ιδιαίτερο τρόπο για να προβαίνει στην λεηλασία της: τύπωνε «μάρκα εκστρατείας» ή «μάρκα κατοχής» - απλό τυπωμένο χαρτί το οποίο όμως ήταν υποχρεωτικά αποδεκτό στις αγοραπωλησίες στην κατεχόμενη πλέον επικράτεια. Οι στρατιώτες πλήρωναν με αυτό το νόμισμα και κυριολεκτικά άδειαζαν ό, τι υπήρχε στα μαγαζιά της νικημένης χώρας.

Πρόκειται για τα περίφημα «δέματα» που περιγράφουν οι στίχοι του Μπρεχτ τα οποία έστελναν οι Γερμανοί φαντάροι στις οικογένειές τους από κάθε πόλη που έπεφτε στα χέρια τους. Αυτή η δια του «χαρτιού» λεηλασία εξηγεί και τις εισαγωγές ειδών πολυτελείας που έκαναν τα γνωστά καταστήματα ειδών πολυτελείας της Αθήνας (π.χ. το ΑΚΡΟΝ-ΙΛΙΟΝ-ΚΡΥΣΤΑΛ) το καλοκαίρι του 1941, για να εξυπηρετήσουν την «αναγκαστική» ζήτηση που είχε δημιουργηθεί. Σε κάθε περίπτωση η λεηλασία αυτής της μορφής κράτησε σαφώς περισσότερο από τρεις ημέρες – τρεις μήνες κράτησε για την ακρίβεια. Τον Αύγουστο του 1941 η Τράπεζα της Ελλάδος άρχισε να συγκεντρώνει ετούτα τα «μάρκα κατοχής» και να τα ανταλλάσσει με δραχμές: κατέβαλε για τον σκοπό αυτό επτά δισεκατομμύρια δραχμές σε μια εποχή όπου το σύνολο της νομισματικής κυκλοφορίας ήταν μικρότερο από 35 δισεκατομμύρια δραχμές.

Την πρακτική αυτή της «αφανούς» λεηλασίας ακολούθησαν όλοι σχεδόν οι στρατοί του κόσμου στην σύγχρονη εποχή. Με τον τρόπο αυτό ικανοποιούσαν τους φαντάρους τους και έκρυβαν το γεγονός της μεγάλης και ουσιαστικής λεηλασίας – αυτή που έκαναν οι ισχυροί οικονομικοί όμιλοι του νικητή, όπως και οι επίσημες κρατικές υπηρεσίες. Πέρα όμως από αυτές τις αρχαίες επιβιώσεις του «παραδοσιακού» ή «εθιμικού» νόμου του πολέμου, από τον 19ο αιώνα η ανερχόμενη αστική τάξη θέλησε να οργανώσει με πιο μεθοδικό τρόπο τον γύρω από τον πόλεμο δίκαιο στον τομέα που την ενδιέφερε: τον οικονομικό τομέα.

Στον καιρό των πολέμων του Ναπολέοντα παγιώθηκε το δικαίωμα του κατακτητή να φορολογεί τους κατοίκους του κατεχόμενου κράτους σύμφωνα με τις ανάγκες του κατοχικού στρατού. Οι αρπαγές έγιναν πιο «επίσημες» και «γραφειοκρατικές» - ονομάστηκαν «επιτάξεις» ή «δεσμεύσεις». Θεωρητικά δηλαδή γίνονταν θεσμικά και επίσημα και εγγράφονταν σε αυτό που θα ονομάζαμε δημόσιο λογιστικό.

Η καταγραφή είχε τη σημασία της. Το κόστος του πολέμου γινόταν έτσι σε κάποιο ποσοστό μετρήσιμο και, πιο ειδικά, το μέρος του κόστους που μετακυλιόταν στον νικημένο. Εφόσον το κόστος αυτό ήταν πλέον μετρήσιμο τότε ήταν εύκολο να γίνει και διεκδικήσιμο. Να το ζητήσουν δηλαδή επίσημα οι μεν από τους δε στο τέλος του πολέμου. Οι πολεμικές αποζημιώσεις εγγράφηκαν πλέον κανονικά στο δίκαιο του πολέμου.

Οι κανόνες που διέπουν το περί «περί πολεμικών επανορθώσεων» δίκαιο του πολέμου έχουν, στον καιρό της αστικής κυριαρχίας και του καπιταλισμού, έναν διπλό στόχο. Πρώτο να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των καπιταλιστικών ανταγωνισμών, ώστε η ήττα των ανταγωνιστών να προσφέρει τα μέγιστα δυνατά πλεονεκτήματα στους νικητές. Δεύτερο όμως, εξίσου σημαντικό, να μην προκαλέσουν οι άναρχες αρπαγές και η μετακύλιση του κόστους του πολέμου κοινωνική ανατροπή στον χώρο των ηττημένων. Οι αστικές τάξεις μπορεί να είναι πάντα έτοιμες να θυσιάσουν τους λαούς τους σε εξοντωτικούς πολέμους δεν θα ήθελαν όμως να μετατραπούν οι πόλεμοι αυτοί σε κοινωνικές επαναστάσεις. Ο φόβος της κοινωνικής ανατροπής είναι πάντα πρωταρχικός σε αυτούς τους χώρους.

Όπως συμβαίνει με πολλά κεφάλαια του δικαίου του πολέμου η επίσημη νομική κατοχύρωση των πολεμικών επανορθώσεων ήταν μέρος των Συμβάσεων της Χάγης, ιδιαίτερα της δεύτερης Συνθήκης της Χάγης του 1907. Η ελεύθερη λεηλασία απαγορεύθηκε ρητά με το άρθρο 47 (είδαμε πως καταστρατηγήθηκε προηγουμένως) ενώ η συμμετοχή του ηττημένου στα έξοδα πολέμου και κατοχής του νικητή/κατακτητή καθορίστηκε με τις προβλέψεις του άρθρου 49.

Για ειδικούς λόγους, εξαιτίας του τεράστιου μεγέθους και κόστους του Α’ Παγκόσμιου πολέμου, οι προβλέψεις και οι επιταγές της Χάγης, δεν έγινε δυνατό να εφαρμοστούν με ορθολογικό τρόπο στην επακόλουθη συνδιάσκεψη της ειρήνης. Οι χώρες της Αντάντ είχαν χρηματοδοτήσει τον πόλεμο με μεταφορά κεφαλαίων και δάνεια από τις ΗΠΑ και πιέζονταν ως προς την αποπληρωμή των τερατωδών πολεμικών δανείων. Η εύκολη λύση ήταν η μετακύλιση των υποχρεώσεών τους στον ηττημένο. Για την Γερμανία, που είχε χρηματοδοτήσει την δική της πλευρά του πολέμου με εσωτερικό δανεισμό, οι πολεμικές επανορθώσεις που της καταλογίστηκαν ήταν απλά καταστροφικές. Στην πρότασή του για «Δημοκρατική Ειρήνη» ο Λένιν διέγνωσε το αδιέξοδο των ιμπεριαλιστικών επιλογών και πρότεινε την κατάργηση των πολεμικών επανορθώσεων από τους όρους της ειρήνης.

Οπωσδήποτε, από τα τέλη του 19ου αιώνα ιδιαίτερα, οι πολεμικές επανορθώσεις έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι κάθε συνθήκης ειρήνης. Για να μείνουμε στα της Ελλάδας, η χώρα έχει πληρώσει επανορθώσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για τα συνοριακά επεισόδια του 19ου αιώνα (1886 κλπ) και προπαντός υπέρογκες επανορθώσεις (τέσσερα εκατομμύρια λίρες) μετά τον πόλεμο του 1897. Για να πληρωθεί το ποσό τα δημόσια οικονομικά της Ελλάδας τέθηκαν κάτω από τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο για πολλά χρόνια.

Στα 1922 η Ελλάδα απέφυγε -στη Συνθήκη της Λωζάνης – να καταβάλει πολεμικές επανορθώσεις όχι επειδή η Τουρκία επέδειξε μεγαλοφροσύνη αλλά επειδή με ετούτη την παραχώρηση η Ελλάδα συναίνεσε στην εκχώρηση της Ανατολικής Θράκης -ελληνικό εθνικό έδαφος από το τέλος του Α Παγκόσμιου- στην Τουρκία. Σε κάθε περίπτωση η κράτηση των Ελλήνων αιχμαλώτων για πολλούς μήνες μετά το τέλος του πολέμου για την ανοικοδόμηση των καταστροφών που προκάλεσε ο ελληνικός στρατός είχε τον χαρακτήρα επανορθώσεων. Στα 1926 η Ελλάδα πλήρωσε πολεμικές επανορθώσεις στην Βουλγαρία για την εισβολή ελληνικών στρατευμάτων σε αυτήν.

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου οι πολεμικές επανορθώσεις ήταν μέρος των Συνθηκών ειρήνης που η Ελλάδα υπέγραψε με τα κράτη – μέλη του Άξονα (πλην της Γερμανίας φυσικά). Τον Φεβρουάριο του 1947 η Ιταλία δεσμεύτηκε να καταβάλει και κατέβαλε 105 εκατομμύρια δολάρια της εποχής και η Βουλγαρία ένα μικρότερο ποσό. Η αναγνώριση του κατοχικού δανείου ήταν μέρος της συνθήκης ειρήνης με την Ιταλία, στο τμήμα που την αφορούσε και συμπεριλήφθηκε στις επανορθώσεις.

Το ζήτημα της Γερμανίας ήταν ιδιαίτερο. Πρώτον διότι ο όρος «παράδοση άνευ όρων» καταργούσε την κρατική υπόσταση και οντότητα του Γερμανικού Κράτους και, ως συνέπεια, καθιστούσε αδύνατη την διεξαγωγή διαπραγματεύσεων ειρήνης με τον κλασσικό τρόπο: νικητές απέναντι σε ηττημένους. Παρόλα αυτά συγκλήθηκε στο Παρίσι ειδική διάσκεψη για τον προσδιορισμό των πολεμικών επανορθώσεων σε κάθε κράτος που βρέθηκε κάτω από την κατοχή της. Η Ελλάδα -με ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό θυμάτων και τεράστιες καταστροφές- βρισκόταν ανάμεσα στους πρώτους δικαιούχους.

Στην Διάσκεψη του Παρισιού για τις γερμανικές επανορθώσεις το 1946 επιδικάστηκε στην Ελλάδα το ποσό των 7,1 δισεκατομμυρίων δολαρίων της εποχής . Να σταθούμε λίγο σε αυτό το μέγεθος. Συγκριτικά η οικονομική στήριξη των ΗΠΑ στο κυβερνητικό στρατόπεδο στην περίοδο του Εμφυλίου πολέμου κόστισε στις ΗΠΑ δύο δισεκατομμύρια δολάρια. Η πρώτη καταβολή στην Ελλάδα, με το Δόγμα Τρούμαν, ήταν 350 εκατομμύρια δολάρια. Με το σχέδιο Μάρσαλ, αργότερα, για την αποκατάσταση του ευρωπαϊκού καπιταλισμού και την στήριξη των αποικιοκρατικών δυνάμεων, η Γαλλία χρηματοδοτήθηκε με 2,3 δισεκατομμύρια, η Βρετανία με 3,3, η Ιταλία με 1,2 και η Δυτική Γερμανία με 1,4. Το τελικό ύψος του Σχεδίου Μάρσαλ ήταν 12,7 δισεκατομμύρια δολάρια.

Τα παραπάνω μεγέθη αναφέρονται για να τονιστεί το σημαντικό ύψος των πολεμικών αποζημιώσεων που επιδικάστηκαν στην Ελλάδα. Η δε συμφωνία που τις επιδίκασε ισχύει πλήρως. Ως εκ τούτου είναι μάλλον περιττή, ίσως και βλαβερή η επανεξέταση στην Ελλάδα των Γερμανικών επανορθώσεων. Αυτές έχουν πιστοποιηθεί και προσδιοριστεί από επίσημες συμφωνίες και συμβάσεις.

Η καταβολή του ποσού των επανορθώσεων έμεινε σε εκκρεμότητα μέχρι την ρύθμιση ζητημάτων υπόστασης και αρμοδιοτήτων του γερμανικού κράτους. Με την είσοδο στην περίοδο του Ψυχρού πολέμου και την ανοικτή πλέον διαμάχη του δυτικού στρατοπέδου με την Σοβιετική Ένωση και τις Λαϊκές Δημοκρατίες το ζήτημα περιπλέχθηκε. Η ίδρυση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας και της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας δημιούργησε δύο κρατικές οντότητες καμία από τις οποίες δεν επιθυμούσε να αναλάβει το βάρος των επανορθώσεων. Η δε ανάγκη επανεξοπλισμού της Γερμανίας στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ οδήγησε σε νέες αναβολές.

Στη Συμφωνία του Λονδίνου στα 1953 -μέσα στο πλαίσιο των «διευκολύνσεων» προς την Ο.Δ. Γερμανίας, αποφασίστηκε να μετατεθούν οι γερμανικές υποχρεώσεις μέχρι την σύναψη νέας Συνθήκης με μια ενοποιημένη Γερμανία .

Στο μεταξύ διάστημα η Ο.Δ. της Γερμανίας προσπάθησε να εκτονώσει και να συγκαλύ