Ο ελληνικός εμφύλιος στο σήμερα

Του Γιώργου Μαργαρίτη

Οι εμφύλιοι πόλεμοι δεν συμβαίνουν συχνά στην ιστορία των εθνών. Όταν όμως συμβούν αποτελούν κομβικό σημείο στην ιστορία τους, την σφραγίζουν με την δεσποτική παρουσία τους, το ειδικό τους βάρος, και την αλλάζουν, όπως γίνεται κάθε φορά που ετούτη η ιστορία βρίσκεται μπροστά σε διλήμματα και επιλογές.

Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ακολουθεί κατά γράμμα αυτόν τον κανόνα. Η ένταση με την οποία έγινε – για τον πλέον πολύνεκρο πόλεμο της στρατιωτικής ιστορίας του ελληνικού κράτους πρόκειται- μαρτυρεί για την σημασία των όσων διακυβεύονταν σε αυτόν. Προϊόν μακρόχρονων, βαθιά ριζωμένων στο παρελθόν, αντιθέσεων και συγκρούσεων, απάντησε, με τον τρόπο που απάντησε, σε καίρια ερωτήματα πάνω στα χαρακτηριστικά της Ελλάδας. Δεμένος αδιάρρηκτα με την μεγάλη τομή του 1922, όταν Έλληνες και Ελλάδα ταυτίστηκαν -φαινόμενο μοναδικό στην ιστορία του ελληνισμού-, απάντησε στο ζήτημα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης που είχε αφήσει ανοικτό η κοσμογονία του 1922 και που έφερε στο προσκήνιο η κοινωνική και εθνική αντάμα έκρηξη του 1941-1944. Απάντησε δηλαδή στο ποιος θα κυβερνά αυτήν την χώρα, όχι ως πρόσωπο, τα πρόσωπα εύκολα παρέρχονται και αντικαθίστανται, αλλά ως κοινωνικό καθεστώς, ως προσανατολισμός, ιδεολογικός, γεωπολιτικός, ταξικός – ολοπαγής με άλλα λόγια.

Γεγονότα αυτού του μεγέθους δύσκολα μπαίνουν κάτω από χαλί, ακόμα και αν υπάρχει «πολιτική βούληση» γι αυτό. Στη μακρά μετεμφυλιακή περίοδο, από το 1949 ως το 1974, στην κοινοβουλευτική ή στην χουντική της εκδοχή, η όποια αναφορά στον εμφύλιο ήταν ποινικά κολάσιμη και αυστηρά απαγορευμένη. Μόνο αλληγορικά, μέσα από την τέχνη του υπονοούμενου, μπορούσε να γίνει αναφορά σε αυτόν. Σε τελευταία ανάλυση το νομοθετικό πλαίσιο, σε όλη αυτή την περίοδο, ήταν εκείνο των νικητών του πολέμου: το Γ’ Ψήφισμα του 1946, ο νόμος 509 και τα τοιαύτα. Πραγματικά, κανείς δεν μπορούσε να μιλήσει ανοικτά για τον εμφύλιο, εξίσου πραγματικά όμως, κανείς δεν μπορούσε να τον προσπεράσει, να τον σκεπάσει με το πέπλο της λήθης.

Μόλις το πέπλο τραβήχτηκε ο εμφύλιος επανήλθε δυναμικά στο προσκήνιο. Ως ιστορία πλέον, ως πολιτική μνήμη, ως επιχείρημα, αν προτιμάτε. Δεν ήρθε με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις πλευρές. Σε μια κοινωνία όπως η ελληνική, διχασμένη κοινωνικά και, ως εκ τούτου διχασμένη ιδεολογικά και πολιτικά, ο εμφύλιος λειτούργησε ιστορικά και συνακόλουθα πολιτικά. Δεν επρόκειτο φυσικά για τον ίδιο εμφύλιο, εκείνον του 1946-1949: το αποτέλεσμά του είχε κριθεί στα πεδία των μαχών και ο κόσμος, στο μεταξύ, είχε σημαντικά αλλάξει. Οι αφηγήσεις γι αυτόν προσαρμόστηκαν στις ανάγκες των νέων καιρών, όπως ακριβώς συμβαίνει κάθε φορά που η ιστορία μεταγράφεται σε θρύλο. Ο εμφύλιος, ως θρύλος πλέον, βρήκε τη θέση του στο ιδεολογικό και πολιτικό οπλοστάσιο, στον στίβο της πολιτικής όπου εκφράζονται «στον αφρό», οι αντιθέσεις στον εσωτερικό μιας κοινωνίας.

Μιλάμε για «πολέμους της μνήμης» σήμερα, σχεδόν μόνιμα ο εμφύλιος είναι παρών σε αυτούς. Δεν αφορούν την ιστορία αυτοί οι «πόλεμοι». Αυτό που άλλοτε έγινε δεν ξεγίνεται, δεν αλλάζει. Μπορούμε να το γνωρίσουμε, μπορούμε να το μελετήσουμε, μπορούμε να το εντάξουμε ποικιλότροπα στην παιδεία μας, δεν μπορούμε να το αλλάξουμε. Αντίθετα όμως από το χθες, το σήμερα μπορεί να αλλάξει, το αύριο ακόμα περισσότερο. Η επίκληση του εμφυλίου, άμεση ή έμμεση, σε αυτό στοχεύει, σε αυτό αποσκοπεί. Να σταθούμε λίγο σε αυτό. Ο κόσμος μέσα στον οποίο ζούμε είναι ο κόσμος των νικητών του εμφυλίου. Όταν ο κόσμος αυτός βρίσκεται μπροστά σε προβλήματα, σε αδιέξοδα, όταν γίνεται δυσάρεστος και επαχθής για τους πολλούς, τότε η ανάδειξη του θρύλου σε πολιτικό επιχείρημα έρχεται στο προσκήνιο. Μαζί του έρχεται στο φως ο κόσμος των ηττημένων, αυτών που πολέμησαν για μια άλλη διαφορετική διαδρομή. Δεν λέει τίποτα αυτό, το τίποτα εμπεριέχει όμως το καταλυτικά ουσιαστικό: υπάρχει και άλλος κόσμος πέραν από αυτόν μέσα στον οποίο βρεθήκαμε να ζούμε, υπάρχει και άλλη επιλογή…. Η πεμπτουσία της κίνησης της ιστορίας….

Ως προς τον εμφύλιο σήμερα, άλλοι επιθυμούν να τον θυμηθούν, άλλοι να τον ξεχάσουν. Μερικοί για προφανείς λόγους: κανείς δεν αισθάνεται άνετα όταν οι πολιτικοί του πρόγονοι διακρίθηκαν ως κυνηγοί κεφαλών, τρομοκράτες και βασανιστές. Άλλοι πάλι τον ανασύρουν ως πυξίδα. Μέσα από αυτόν προσπαθούν να συντάξουν τις απαντήσεις τους απέναντι σε έναν κόσμο που δεν τους αρέσει, που δεν τους περιλαμβάνει πια: τον σημερινό κόσμο. Και καθώς ετούτη η διαδικασία είναι εξόχως πολιτική γι αυτό ο εμφύλιος ως θρύλος, δεν πρόκειται να σβηστεί από την επικαιρότητα.